Op 17 februari overleed Aruká Juma (86) aan de gevolgen van corona. Hij was niet de enige, zo’n 1150 Brazilianen stierven die dag aan het virus. Maar Aruká was de enige van het Juma-volk die overleed. En hij zal ook de laatste zijn. Want met hem verdween de laatste telg van een volk dat eind 19de eeuw nog zo’n 15.000 mensen telde.

Het begin van het einde voor de Braziliaanse Juma was de rubberwinning. Die leidde indertijd tot ziekte, conflict en slavernij, ook in de noordwestelijke deelstaat Rondônia. Eind jaren 1940 bleven er nog amper enkele honderden Juma over.

De doodsteek volgde in 1964. Een handelaar had een oogje laten vallen op rubber- en notenbomen van de Juma en stuurde een groep gewapende mannen hun leefgebied in. Zij vermoordden 60 mannen, vrouwen en kinderen.

Aruká was een van de weinige overlevenden. Hij kreeg later drie dochters. Zij trouwden met mannen van de Uru-Eu-Wau-Wau, een volk dat ook in Rondônia leeft. Maar Aruká wordt beschouwd als de allerlaatste Juma, omdat de kinderen traditiegetrouw de lijn van de vader volgen.

De 86-jarige woonde met zijn familie in een klein plaatsje zo’n 1100 kilometer ten zuiden van Manaus, dat met zo’n twee miljoen inwoners de ongekroonde hoofdstad van de Amazone is. Aruká was nog erg fit, maar kreeg begin januari last van hoofdpijn en koorts en verloor zijn geurzin.

Een eerste coronatest was negatief, maar zijn klachten hielden aan. Op 17 januari werd de man met een longontsteking opgenomen in het Sentinela-ziekenhuis in het stadje Humaita. Nu testte hij wél positief. En hij niet alleen. Ook zijn dochters, schoonzonen en kleinkinderen bleken besmet met corona, al vertoonden zij slechts milde symptomen.

Dat deze laatste Juma-familie besmet raakte, is op zijn minst vreemd te noemen. Ze wonen in een beschermd gebied, omringd met bos, op zo’n twee uur varen van de dichtstbijzijnde stad. ‘Het virus werd binnengebracht door buitenstaanders die een feest in de stad hadden bijgewoond’, zei Ivaneide Bandeira. Ze staat aan het hoofd van Kanindé, een vereniging van meer dan 50 inheemse volken in deelstaat Rondônia die zich inzet voor mensenrechten en natuurbehoud.

‘De buitenstaanders kwamen naar het dorp zonder zich te isoleren of zich laten testen’, vervolgt Bandeira. ‘En er zijn nergens controles of checkpoints, het is dus erg moeilijk om vreemden te weren. Het reservaat wordt dan ook voortdurend binnengevallen door illegale vissers, jagers en houthakkers.’

De “vroege behandeling” van de Braziliaanse regering

Nadat corona was vastgesteld, ging het Sentinela-ziekenhuis over op de zogenaamde “vroege behandeling”, die het Braziliaanse ministerie van Gezondheid adviseert maar die niet helpt tegen COVID-19. De behandeling bestaat uit een weeklang medicijnen slikken, waaronder de antimalaria-tabletten chloroquine en hydroxychloroquine, zinksulfaat en ivermectine, een anti-parasitair middel tegen wormen en luizen.

De internationale medische wereld is vrijwel unaniem van mening dat het pillenmengsel niet werkt tegen het coronavirus. Maar president Jair Bolsonaro en zijn regering geloven heilig in de vermeende wondermiddelen.

Op 7 januari schreef minister van Gezondheid Eduardo Pazuello zo een brief aan de gemeente Manaus. Hij kondigde daarin zijn bezoek aan, opdat ‘de vroege behandeling wordt verspreid en aangenomen om het aantal ziekenhuisopnames en doden als gevolg van het virus te reduceren’.

De behandeling mocht ook voor Aruká niet baten. De toestand van de man verslechterde zodanig dat een ziekenwagen hem op 2 februari overbracht naar de afdeling intensieve zorgen van een ziekenhuis in de provinciale hoofdstad Porto Velho. Dat beschikte wél over beademingsapparatuur. Maar ook die kon geen wonderen meer verrichten, en op 17 februari overleed Aruká.

‘Zijn dood is allereerst een groot cultureel verlies’, zei Bandeira. ‘Met hem verdwijnt een taal, een cultuur, een volk. Daarnaast was Aruká Juma een symbool van het verzet in de Braziliaanse Amazone. Zijn dood illustreert ook hoe Bolsonaro de inheemse volken behandelt. Hij voert een anti-inheems beleid. Enerzijds weigert hij de inheemse gebieden te erkennen en af te bakenen, en anderzijds stelt hij ze voor ontbossing, land- en mijnbouw, met alle gevolgen van dien.’

De Generaal en de App

Brazilië registreerde de eerste patiënt met het coronavirus op 26 februari 2020. Een jaar later stond de teller op meer dan tien miljoen besmette Brazilianen, waarvan meer dan 250.000 mensen overleden. In absolute aantallen scoort Brazilië daarmee het slechtst, na de Verenigde Staten.

Volgens de nationale overkoepelende organisatie Articulação dos Povos Indígenas do Brasil (APIB) telden de inheemse volken eind februari in totaal 49.211 besmettingen met COVID-19. Daarvan overleden 971 mensen aan de ziekte. Het sterftecijfer onder inheemse Brazilianen ligt gemiddeld zo’n 58 procent hoger dan het landelijke gemiddelde.

Het zijn overigens niet alleen ouderen die overlijden. In januari stierven tien kinderen van de Yanomami, in de noordelijke deelstaat Roraima. De oorzaak lijkt een combinatie van ondervoeding, een gebrek aan zorg en verhoogde blootstelling aan het virus als gevolg van een massale invasie van goudzoekers.

Van bij het begin speelde Bolsonaro een cruciale en negatieve rol. Van bij het begin bagatelliseerde hij het coronavirus; ‘een griepje’, noemde hij het. Hij weigerde een mondmasker te dragen. En van bij het begin maakte de oud-officier chloroquine en hydroxychloroquine, middelen die niet helpen, tot speerpunt van het landelijke beleid.

Het promoten van de anti-malariamiddelen was de reden dat ministers van Gezondheid Luiz Mandetta en Nelson Teich vorig jaar opstapten. ‘Bolsonaro’s enige zorg is mensen zo snel mogelijk weer aan het werk te krijgen’, zei Mandetta in een interview. Zijn opvolger Teich trad binnen een maand na zijn aantreden al weer af als minister. ‘Ik wil mijn geen schandvlek op mijn cv als gevolg van de promotie van chloroquine’, zei hij.

Beide ministers van Gezondheid waren medicus. In hun plaats kwam Eduardo Pazuello, een ex-generaal zonder enige medische achtergrond. Bij zijn aanstelling vorig jaar in september benadrukte Bolsonaro nog maar eens zijn vertrouwen in chloroquine. Hij had het Braziliaanse leger toen al opdracht gegeven vier miljoen extra pillen te produceren. De kostprijs? Zo’n vier miljoen dollar.

Pazuello vloog op 11 januari van dit jaar naar Manaus om daar de gloednieuwe TrateCOV-app van het ministerie van Gezondheid te lanceren. Die geeft een numerieke waarde aan alle symptomen die de gebruiker invoert en berekent dan de kans op besmetting. De app promoot ook de zogenaamde “vroege behandeling”.

Manaus was op dat het moment al een hotspot van een nieuwe en uiterst besmettelijke variant van het coronavirus. Drie dagen na Pazuello’s bezoek bezweken de ziekenhuizen in de stad onder de enorme stijging van het aantal coronagevallen. De ziekenhuizen hadden letterlijk geen zuurstof meer. Een tijdlang probeerden de verpleegkundigen hun patiënten met zuurstofzakken handmatig in leven te houden.

Later werden zo’n 600 besmette coronapatiënten naar ziekenhuizen in het hele land gevlogen, met natuurlijk een groot risico op verdere verspreiding van de nieuwe variant.

Het ministerie bleek al op 8 januari op de hoogte te zijn van het naderend zuurstofgebrek in Manaus. Nog vóór het bezoek van minister Pazuello, dus. Maar het deed niets. Het Braziliaanse hooggerechtshof heeft inmiddels een onderzoek ingesteld naar de gebeurtenissen in Manaus.

Midden maart stelde Bolsonaro al zijn vierde minister van Volksgezondheid aan. Pazuello mocht beschikken. In de plaats kwam cardioloog Marcelo Queiroga.

Misdaad tegen de mensheid

Het aantal coronabesmettingen en doden in Brazilië blijft spectaculair oplopen. Begin maart boekte het land een nieuw diepterecord, met meer dan 1900 doden in 24 uur. Eind maart was dat opgelopen tot meer dan 3600 in 24 uur. De kritiek op Bolsonaro en zijn beleid zwelt aan. Op 21 januari publiceerde het Centrum voor Gezondheidsrecht van de Universiteit van São Paulo een vernietigend rapport, in samenwerking met mensenrechtenorganisatie Conectas Direitos Humanos.

Het rapport analyseerde 3049 vormen van overheidscommunicatie, variërend van wetten en besluiten tot presidentiële toespraken en tweets. De conclusie: het beleid heeft het afgelopen jaar de verspreiding van het virus in feite bevorderd, en vormt daardoor een inbreuk op het fundamentele recht van elke Braziliaan op een gezond leven.

‘De resultaten verdrijven de hardnekkige interpretatie dat van overheidswege sprake zou zijn van incompetentie en nalatigheid in de aanpak van de pandemie‘, schrijft professor Wereldwijde Gezondheidsethiek Deisy Ventura in het voorwoord van de studie. ‘Integendeel: de systematisering van de gegevens, hoewel nog onvolledig, toont een inspanning en efficiëntie ten behoeve van een nationale verspreiding van het virus met als doel zo snel mogelijk, en koste wat het kost, de economie te heropstarten.’

De lijst met voorbeelden lijkt eindeloos. Zo sprak Bolsonaro vorig jaar juli een veto uit over het leveren van gratis hygiënisch materiaal, ziekenhuisbedden en ventilatoren aan inheemse volken. Uit een analyse van de uitgaven van de centrale overheid bleek dat slechts 7,6 procent van de uitgevan bestemd was voor het bestrijden van het virus. Verreweg het grootste bedrag was bestemd voor het vrijwaren van de economie.

Bolsonaro werkt ook individuele deelstaten tegen die strengere maatregelen willen nemen. Hij blijft maatregelen zoals een sociale afstand houden en een avondklok belachelijk maken, en roept zijn fans op om zich daar niet aan te houden. Onlangs waarschuwde Bolsonaro nog maar eens (en foutievelijk, red.) dat het dragen van mondmaskers gevaarlijke neveneffecten zou hebben, daarbij verwijzend naar een Duitse studie die niet eens bestaat.

Ondanks alles is Bolsonaro’s zelfvertrouwen nog volledig intact. ‘Ik heb niets fout gedaan sinds vorig jaar maart’, zei hij op 1 maart 2021.

Het rapport van de Universiteit van São Paolo was nog niet uit of een groep van 352 juristen, economen, intellectuelen en kunstenaars verzocht het openbaar ministerie om Bolsonaro te vervolgen. Ook zij zijn van mening dat Bolsonaro bewust de volksgezondheid op het spel zette door ineffectieve medicijnen te promoten en door ‘het saboteren, uitstellen en frustreren van het vaccinatieproces in Brazilië’.

‘Als we het hebben over levensgevaar, verwijzen we (bijvoorbeeld) naar de uitspraken van Bolsonaro over de vermeende gevaren van het vaccin en de ineenstorting van het zorgstelsel in Manaus, een volledig vermijdbare gebeurtenis’, stelde advocaat João Gabriel Lopes in een persbericht.

Eerder diende de Braziliaanse Orde van Advocaten al een klacht in bij de Organisatie van Amerikaanse Staten. Een coalitie van medische organisaties met meer dan een miljoen leden diende dan weer een klacht in bij het Internationaal Gerechtshof. Volgens hen pleegt Bolsonaro, met zijn houding van ‘minachten, negeren en ontkennen’, een misdaad tegen de mensheid.

Het is nog maar de vraag of deze initiatieven ooit tot een veroordeling zullen leiden. Maar een ding is zeker: de aanhoudende coronacrisis en roep om vervolging doen Bolsonaro geen goed met het oog op de presidentiële verkiezingen in 2022. Eind maart was zijn populariteit lager dan ooit.

Vaccinatie

In lijn met het Braziliaanse (non-)beleid ging de vaccinatie tegen het coronavirus pas laat van start. Farmabedrijf Pfizer bood vorig jaar in september aan om in december 2020 70 miljoen doses te leveren. Maar de Braziliaanse regering liet het aanbod aan zich voorbijgaan. Bolsonaro was vooral druk bezig met het in twijfel trekken van de coronavaccins. Daarbij moest vooral het Chinese CoronaVac het ontgelden.

Pas halverwege januari keurde de nationale gezondheidsraad de vaccins van Oxford/AstraZeneca en CoronaVac goed. Beide worden in samenwerking met een Braziliaanse partner lokaal geproduceerd. Inmiddels kocht Brazilië ook verschillende andere vaccins en komt het inentingsproces langzaam op gang.

Eind maart was 6,6 procent van de Braziliane één keer ingeënt en 1,9 procent tweemaal. Een van hen was Bolsonaro’s 93-jarige moeder. Zij kreeg het Chinese CoronaVac toegediend.

Maar een deel van de Brazilianen wil zich niet laten inenten, als gevolg van de negatieve retoriek van Bolsonaro en co. Volgens de laatste peiling van opiniepeilingsinstituut Datafolha gaat het om zo’n 22 procent van de Brazilianen.

En ook in Brazilië circuleren complottheorieën, net als elders in de wereld. Roberto Jefferson, een bondgenoot van Bolsonaro, verkondigde recent nog dat de “globalisten” onder leiding van Bill Gates ‘het vaccin gebruikten om “ons DNA” te veranderen’. Dat dat onzin is, hoeft nochtans nog weinig betoog.

Vaccins voor inheemse Brazilianen

Ook al heeft Bolsonaro weinig aanhang onder inheemse volkeren, complottheorieën en fake news bereiken ook de Amazone.

In februari arriveerden de vaccins voor de 18 Munduruku-dorpen in de regio Medio Tapajós, die wij helpen verdelen’, zei Caetano Scannavino, coördinator van Saúde e Alegria, een van de grootste hulporganisaties in het Amazone-regenwoud. ‘Maar verschillende dorpen weigerden aanvankelijk gevaccineerd te worden.’
De inwoners hadden op de radio gehoord dat de vaccins mogelijk dodelijk waren, zo vertelt Scannavino. ‘Er zijn helaas nogal wat evangelische organisaties actief in de regio. Maar met de hulp van inheemse en religieuze leiders zijn we een informatiecampagne begonnen. Nu is de situatie een stuk beter.’

Voor Aruká Juma kwam het allemaal te laat. Als enige en laatste mannelijke telg van de Juma viel hij ten prooi aan niet alleen het virus, maar ook aan een cynische politieke desinteresse en wanbeleid. En in die zin was hij, helaas, allesbehalve de enige. Noch de laatste.

Published: MO Magazine; 31 maart, 2021