‘Een project geïnspireerd door de enorme kracht van de vrouwen in deze regio’, leest het op de poster die de Belo Montedam promoot bij binnenkomst in de Braziliaanse stad Altamira. Elders roemen soortgelijke slogans “families” en “cultuur” als inspiratiebron. Met dergelijke advertenties zetten reclamejongens de wereld graag op zijn kop, want de boodschap is wel heel cynisch.
De Belo Montedam, de vierde grootste ter wereld, ontheemde zo’n 25.000 mensen, vernietigde lokale tradities en had een desastreus effect op visstand en biodiversiteit. Bovendien levert het miljardenproject nog niet de helft van de beloofde elektriciteit en was de waterstand in de Xingurivier in de laatste maanden van 2019 zo laag, dat gevreesd werd voor de structurele veiligheid van de dam.
Openbaar aanklager Thais Santi karakteriseerde de bouw van de Belo Montedam met behulp van Hannah Arendt’s concept “de banaliteit van het kwaad”. Arendt beschreef hoe de anonieme, goed geoliede bureaucratie van nazi-Duitsland het ondenkbare mogelijk en vanzelfsprekend maakte. Op soortgelijke wijze, aldus Santi, drukte de Braziliaanse staat, ondanks de bezwaren van alles en iedereen, een nieuwe en alomvattende werkelijkheid door. Het gevolg was niet genocide, maar etnocide: de vernietiging van een cultuur.
Het apocalyptische gelaat van de Xingu
Leopoldo Batista kent Hannah Arendt misschien niet, maar Belo Monte des te meer. De 62-jarige visser woonde zijn hele leven aan de Xingurivier, maar werd, zoals iedereen binnen 100 meter van de rivier, geherhuisvest. Vandaag woont hij São Joaquim, één van de vijf gloednieuwe buitenwijken van Altamira dat uit rijen kleurrijke betonnen huisjes bestaat.
Het huis is oké, maar wat moet ik daar?’, zegt hij, terwijl hij zijn motorboot uit het haventje van Altamira stuurt. ‘Ik ben een ribeirinho. De rivier is mijn leven. Mijn werk. Mijn thuis. Het is al wat ik ken. De dam heeft me alles afgenomen.’ Langs de Braziliaanse rivieren wonen zo’n 6,5 miljoen ribeirinhos. Ze leven veelal van visvangst en kleinschalige landbouw. In 2007, werden zij erkend als officiële bevolkingsgroep.
Op het water, weg van Altamira, lijkt er weinig mis met de Xingu. De rivier is wijds, de hemel stralend blauw en de oevers zijn groen. Zodra de eerste dode bomen als witte kerfstokken boven het water opdoemen, verandert het beeld. Plots heeft de wereld een apocalyptisch gelaat.
‘Dit was het eiland waar mijn broer woonde, en daar lag mijn vader begraven’, wijst Leopoldo een spookbos aan dat half onder water ligt. ‘Door de dam steeg het water zodanig dat de eilanden verdwenen en de bomen stierven. Daardoor is er minder vis. Minder bomen, minder fruit, minder vis.’ Leopoldo schudt zijn hoofd. ‘Hoe is het mogelijk om na 30 jaar studies alles fout te doen?’
Na 40 minuten varen, meert hij aan. Op de oever staat een geïmproviseerde tent van hout en zwart plastic. Voorin hangt een indrukwekkende hoeveelheid potten en pannen, achterin vier hangmatten. Sinds een week woont Leopoldo hier met zijn vrouw, zoon en schoondochter.
‘We wonen liever hier,’ zei Leopoldo. ‘Hier zijn we vrij. Hier kunnen we vissen. Hier kunnen we tot middernacht buiten zitten. In de stad moeten we ‘s avonds binnen blijven omdat het onveilig is. Wij willen onze kinderen dat leven niet geven. Wij willen dat ze onze tradities voortzetten.’
Altamira is de laatste decennia enorm gegroeid. In 1972 woonden er 1000 mensen, wat binnen het jaar vertienvoudigde met de bouw van de Trans Amazone-snelweg. In 2010 telde het stadje bijna 100.000 inwoners. Vervolgens bracht het Belo Monteproject niet alleen ontheemden, maar ook tienduizenden arbeiders naar de stad. Na de bouw bleven velen hangen, maar anders dan de bouw van de dam, creëerde de dam zelf nauwelijks werkgelegenheid.
Vandaag staat Altamira bekend als één van de meest gewelddadige steden in Brazilië. Het aantal moorden per 100.000 inwoners steeg van 11,3 rond de eeuwwisseling naar 135,5 in 2017. In het eerste kwartaal van dit jaar pleegden 15 mensen zelfmoord, van wie negen jonger dan 19. Dat is bijna drie keer zo veel als het landelijk gemiddelde per jaar.
In zijn tent aan de rivier hoopt Leopoldo langzaam weer zijn oude bestaan op te bouwen. Hij wil een moestuin, kippen en misschien een varken. Dan hoeft hij alleen nog naar de stad voor af en toe wat inkopen of papierwerk. Net als vroeger. Maar eigenlijk mag hij er niet wonen. De oevers van de Xingu zijn tegenwoordig beschermd natuurgebied.
Een “leeg” land ontwikkelen
Belo Monte is een kind van vele ouders. Het idee voor de “mooie berg” ontstond midden jaren 1970. Met het oog op de nationale veiligheid wou de militaire dictatuur het Amazonewoud bevolken en tot ontwikkeling brengen. Een “leeg” land laat zich namelijk maar moeilijk verdedigen en dus luidde de slogan: ‘Bezetting om overgave te voorkomen’.
Die dictatuur bracht Altamira de Trans Amazone-snelweg. In het rivierenlandschap rond de stad wilde het eveneens zes dammen bouwen, maar de tegenstand van de inheemse bevolking zorgde ervoor dat dat plan in 1989 in de schuif belandde.
Enkele jaren zag toenmalig president Fernando Cardoso er wel weer wat in, die het in de huidige afgeslankte vorm weer op tafel legde. Onder zijn linkse opvolger Lula werden alle bestuurlijke en juridische horden genomen. Diens opvolger Dilma Rousseff legde in 2011 de eerste steen en op 28 november 2019 opende president Jair Bolsonaro de 18de en laatste turbine. Daarmee was het complex met op papier een capaciteit van 11.233 megawatt compleet.
‘42.311 reals en 11 cent, ik zal het nooit vergeten’, vertelt de 67-jarige visser Luiz Gonzago do Carnoa bitter. ‘Ik woonde in São Antonio, waar nu de Belo Montedam staat. Ik had een stenen huis van negen bij zes en een stuk grond. Ik zou een vergoeding van 150.000 reals krijgen. Ik heb de brief nog. Maar na allerlei excuses kreeg ik uiteindelijk 42.311 reals en 11 cent.’
Een vergoeding van omgerekend 7000 euro was dat. Net genoeg om een houten huis zonder grond te kopen in een kleine ribeirinho-gemeenschap niet ver van de dam. De achterzijde van Carnoa’s huis kijkt uit op de 100 kilometer lange Volta Grande, de grote bocht in de Xingurivier.
Die grote bocht, die vele vissen en vogels huisvest, krijgt door het Belo Monteproject veel minder water. Niet ver van Altamira blokkeert de Pimentaldam, die ook onderdeel uitmaakt van het project, de rivier. Het leidt het water via een kanaal naar het reservoir achter de Belo Montedam. Maar ook hier wonen nog duizenden mensen, waaronder twee inheemse stammen. De vraag is: hoe lang nog?
‘Het is het einde van het regenseizoen, dus hoog water’, zegt Carnoa achter zijn huis. ‘Maar zelfs nu staat de rivier 2 tot 3 meter lager dan normaal. In het droge seizoen is de rivier alleen nog maar zand en stenen. Er is nog nauwelijks vis. Voor de dam was alles beter. Zelfs de elektriciteit. Ik heb nog nooit zoveel betaald als nu.’
Verwachtingen niet ingelost
‘Belo Monte is geen voldongen feit en zal dat nooit zijn’, zegt de 70-jarige activiste Antônia Melo da Silva. ‘In 2008 kregen wij voor het eerst duizenden inheemsen en activisten op de been in protest tegen Belo Monte. Maar de Arbeiderspartij negeerde ons en de dam werd het prestigeproject van de regering Lula.’
Het protest betekende het startschot van de beweging Xingu Vivo Para Sempre (Xingu Leeft Voor Altijd). Als medeoprichtster kreeg Silva drie jaar geleden de prestigieuze Alexander Soros Foundation Award.
‘Er zijn drie enorme problemen met Belo Monte’, aldus Antônia. ‘Allereerst zijn er de sociaal economische gevolgen: de groeiende armoede, werkloosheid en honger. Ten tweede, de visstand en het feit dat het water van de Xingu niet langer drinkbaar is. Ten derde, het probleem waar we nu voor staan, de droge Volta Grande.’
Na de inauguratie van de 18de en laatste turbine, waarmee Belo Monte in principe op volle kracht kan draaien, ging in januari een zesjarige proefperiode van start. Gedurende het hele jaar laat de Pimentaldam tenminste 700 kubieke meter water per seconde door in de richting van de Volta Grande en 300 kubieke meter via het kanaal naar de Belo Montedam. Maar in de laatste maanden van 2019 kon het daar nauwelijks aan voldoen.
De waterstand en stroomsnelheid van de Xingu wisselen nogal. In het regenseizoen van november tot april zwelt de rivier, terwijl in het droge seizoen van oudsher delen van de rivier droog komen staan. Vorig jaar viel er minder regen dan gewoonlijk en kon Norte Energia, de maatschappij die de Belo Montedam uitbaat, nauwelijks voldoen aan de minimum vereiste van 1000 kubieke meter per seconde.
Het niveau van de Xingu stond zelfs zo laag dat de fundering van de Pimentaldam werd blootgesteld aan wind en golven, en dus onderhevig was aan erosie. De verwachting is dat, door ontbossing en klimaatsverandering, de waterstand en stroomsnelheid van de rivier in de toekomst alleen maar zal dalen.
Als gevolg van de droogte zal het niet als een verrassing komen dat Belo Monte tussen juli en november nooit meer dan 600 megawatt per maand elektriciteit produceerde. Dat is iets meer dan vijf procent van de totale capaciteit. Sowieso leverde het complex sowieso nooit meer dan 6000 megawatt per maand. Het leidde tot de absurde situatie dat Norte Energia in november voorstelde twee traditionele stroomcentrales naast de dam te bouwen.
Opvallend is overigens dat geen van de bedrijven die betrokken waren bij de bouw van Belo Monte deel uitmaken van Norte Energia. Gefluisterd wordt dat constructiereuzen als Odebrecht en Camargo Corréa, beide veelvuldig genoemd in het recente Lava Jato-omkoopschandaal, dondersgoed wisten dat de dam nooit rendabel zou zijn.
De 28-jarige Juma Xipaya studeert geneeskunde in Altamira. In 2008 was ze nauw betrokken bij de protesten georganiseerd door Xingu Vivo Para Sempre. ‘Het is triest om vast te stellen, maar er zijn nog maar heel weinig inheemsen die vechten tegen Belo Monte’, zegt ze. ‘De meesten onderhandelen alleen nog om de voorwaarden van de overgave. Norte Energia bepaalt wat het geeft, aan wie en wanneer.’
Volgens Xipaya, die in 2016 als eerste vrouw werd verkozen tot cacique (hoofd) van haar gemeenschap, was Belo Monte altijd een uiterst autoritair project. Verdeel en heers was daarbij het motto.
‘Telkens wanneer iemand het niet eens is met de gang van zaken, scheidt hij zich af, sticht zijn eigen gemeenschap en houdt zijn hand op bij Norte Energia’, zegt Xipaya. Het gevolg is dat er in 2011 waren een tiental inheemse gemeenschappen waren in de regio rond Altamira, maar vandaag zo’n 80 zijn.
‘Wij werden nooit geraadpleegd of goed geïnformeerd. De meeste leiders werden afgekocht met geld en transportmiddelen. Plots konden zij eenvoudig naar de stad om daar te doen wat ze maar wilden. Dat zorgde voor veel conflict binnen en tussen gemeenschappen. Er was nooit een krachtige eensgezinde inheemse beweging tegen Belo Monte.’
De verandering die Belo Monte bracht, kwam snel en ingrijpend. De meeste huizen in de inheemse dorpen zijn niet langer op traditionele wijze gebouwd. Dus geen hout, maar cement en steen. Koelkasten, ovens en televisies werden geïntroduceerd. En industrieel voedsel.
‘De meesten van ons eten nu instant noodles en drinken cola’, aldus Xiapya. ‘En nu hebben we problemen met diabetes, cholesterol, hoge bloeddruk, zwaarlijvigheid, kanker. Allemaal dingen die we 12 jaar terug niet hadden. Dit is de trieste realiteit. Niet alleen in mijn dorp, maar in alle dorpen in de regio.’
Dat laatste was voor Xipaya de reden om geneeskunde te gaan studeren. Op die manier denkt ze haar volk het meest van dienst te kunnen zijn. Eerder studeerde ze al eens rechten. Maar daar is ze na twee jaar uit teleurgestelling mee gestopt. ‘Als Belo Monte me één ding leerde, is het dat de rechtsstaat op papier en de realiteit twee heel verschillende dingen zijn’, besluit Xipaya.
‘Er is geen rechtvaardigheid in dit land. Brazilië is een dictatuur vermomd als democratie. Het volk beslist niets. Alles wordt opgelegd. En het leed, zowel fysiek als psychologisch, is enorm.’
MO Magazine; 12/ 5/ 2020